Onderwijsvisie

Fontys Hogeschool Theologie Levensbeschouwing (FHTL) heeft haar missie geformuleerd als een drieledige opdracht (cf. Speciale statuten):

1. de opleiding en vorming van leken en religieuzen, ter verrijking van hun leven, zodat zij het christelijk geloof leren doordenken en toegerust worden voor het apostolisch werk en in het bijzonder voor hun medewerking aan de evangelisatie;
   
2. de opleiding en vorming van categoriaal parochiemedewerkers/parochieassistenten en de initiële opleiding van pastoraal werkers in het parochiepastoraat en pastoraal werkers in het categoriaal pastoraat met een zending van de bisschop;
   
3. de opleiding van godsdienstleraren met een bisschoppelijke akkoordverklaring.
   

Wij geven aan deze opdracht gevolg door het aanbieden van twee katholieke hbo-bacheloropleidingen: een opleiding tot geestelijke begeleider en een opleiding tot docent religie levensbeschouwing. Beide opleidingen leiden professionals op die op verschillende plekken in de samenleving als deskundige op het gebied van religie en zingevingsvragen werkzaam zijn en daar het katholieke geluid kunnen inbrengen in het publieke debat.

In deze notitie wij onze onderwijsvisie, te beginnen met onze visie op katholiek theologisch hoger beroepsonderwijs en daarna onze visie op leren.

De katholieke hbo-theologieopleidingen van FHTL in Utrecht zijn erkend door de rooms-katholieke kerk en vallen onder het leergezag van de Nederlandse bisschoppen. Onze opleidingen leiden op tot een kerkelijk baccalaureaat in de godsdienstwetenschappen en hebben een duidelijk herkenbare katholieke identiteit. Dat is in onze samenleving niet altijd vanzelfsprekend en roept regelmatig vragen op. Immers, de samenleving is grotendeels geseculariseerd, de beroepen waarvoor wordt opgeleid worden in toenemend mate uitgeoefend in een levensbeschouwelijk pluralistische context en bovendien wordt ook de eigen studentenpopulatie levensbeschouwelijk steeds diverser. 

Dat onze opleidingen een katholieke identiteit hebben, is een bewuste en positieve keuze. Levensbeschouwelijke identiteit of kleur doet er immers toe in de beroepen waarvoor FHTL opleidt. Een opleiding die zelf kleur bekent, nodigt anderen uit ook op hun beurt kleur te bekennen. 

Onze studenten zijn opgegroeid in een samenleving waarin levensbeschouwelijke diversiteit een gegeven is. En over het algemeen hebben de studenten belangstelling en respect voor mensen met een andere levensbeschouwelijke identiteit dan zijzelf. De ene student wil verdieping van de eigen levensbeschouwelijke identiteit, de ander is op zoek naar waar hij of zij staat in dit spectrum, voor weer een ander kan het zijn dat religieuze identiteit iets van vroeger is, een statische en gestolde werkelijkheid die spanning oproept tussen religieuze identiteit en individuele autonomie. Kortom: het gesprek rond identiteit is een voedingsbodem voor de praktijk van theologie.

Voor alle studenten en voor alle andere stakeholders, leggen we graag uit waarom onze hogeschool kiest voor haar katholieke identiteit, wat deze inhoudt. In dit visiestuk wordt aan de hand van vier kernpunten beschreven hoe de katholieke traditie doorwerkt in onze opleidingen.

1.1       Katholiek theologisch onderwijs

De katholieke theologie is met haar lange denktraditie, de grote rol die zij toekent aan de filosofie en de aandacht die zij heeft voor een juiste balans tussen geloof en rede, bij uitstek toegesneden op onze tijd. Zij heeft taal en concepten tot haar beschikking, waarmee zij het gesprek over zingeving en geloof in deze levensbeschouwelijk diverse samenleving vruchtbaar kan voeren.

Theologie is de wetenschappelijke doordenking van de goddelijke openbaring. Aangezien mensen die openbaring op verschillende manieren ontvangen, zijn er ook vele vormen van theologiebeoefening waarin, in onderlinge dialoog, gezamenlijk wordt gezocht naar wijsheid en waarheid. De katholieke theologie richt zich op het Woord van God: God spreekt tot de mensen door de schepping, door profeten, door de heilige Schriften en door het leven, sterven en verrijzen van Jezus Christus. De bestudering van de Schrift is de ziel van de theologie (Theologie vandaag, nr. 4-24).

Ook het bestuderen van de apostolische traditie is een belangrijk kenmerk van de katholieke theologie. Het gaat hierbij om bestudering van liturgische tradities, van de geschriften van kerkvaders, kerkleraren en kerkleraressen en van de kerkelijke documenten van het leergezag. Traditie wordt in de katholieke theologie gezien als iets levends, een proces dat wordt geleid door de Heilige Geest: “een voortgaand proces waarin de eenheid van het geloof tot uiting komt in de veelheid van talen en verscheidenheid van culturen. Ze houdt op traditie te zijn als ze begint te verstenen.” (Theologie Vandaag, nr. 26)

De katholieke theologie is steeds in gesprek met de sociale, religieuze en culturele stromingen van de hedendaagse samenleving. Zij staat open voor ontwikkelingen in andere wetenschappen vanuit de vraag: in welke ‘tekenen van de tijd’ is de Geest werkzaam in deze wereld? De katholieke theologie bestudeert de betekenis en de methoden van andere wetenschappen, waaronder religiewetenschappen, geschiedwetenschap, sociologie, psychologie, communicatiewetenschap en pedagogiek. De katholiek theoloog is, kortom, filosofisch onderlegd, ingevoerd in het historisch denken, bekend met verschillende visies op mens en samenleving, heeft kennis van de wereldreligies en weet als zodanig de kennis en inzichten uit verschillende disciplines met elkaar in gesprek te brengen (Theologie vandaag, nr. 51-58).

Katholieke theologie leert studenten systematisch te reflecteren op thema’s als trouw en ontrouw, goed en kwaad, lijden, schuld en vergeving, verzoening, genade en verlossing. Zij leren deze met behulp van (bijbel)verhalen in gesprek te brengen met hun eigen ervaringen en de levensverhalen van de mensen met wie zij werken. Zo wordt de betekenis van het verhaal vertaald naar de hedendaagse werkelijkheid. Theologie is bij uitstek geschikt om levensvragen te articuleren en daarmee een basis te leggen voor zowel het schoolvak religie/levensbeschouwing als het beroep van geestelijke begeleider. 

In de katholieke theologie komt God ter sprake onder eschatologisch voorbehoud, dat wil zeggen in het besef dat het denken en spreken over God altijd een zekere voorlopigheid heeft. De naam ‘God’ staat niet voor een gesloten waarheidsconcept, maar veeleer voor een dynamisch zoekontwerp. De verbinding van de verschillende onderdelen van het curriculum wordt gevonden in de systematische vakken en in de hermeneutiek. De theologie biedt daarmee de kaders voor een hermeneutische vertaalslag en een handvat om de levensbeschouwelijke aspecten te verbinden met de ervaring en de persoon.

Voor christelijke studenten biedt onze katholieke theologische vorming verbreding en verdieping. Studenten met een andere religieuze of levensbeschouwelijke achtergrond worden, zo is onze ervaring en overtuiging, ook professioneel en persoonlijk gevormd door de katholieke theologie. Voor alle studenten geldt dat zij zich mede door de katholieke theologie ontwikkelen tot een professionele geestelijk begeleider of docent: doordat ze hun eigen denkbeelden verdiepen door de aangeboden leerstof, maar ook door zich te schuren aan een opleiding die kleur bekent.  

1.2       Inclusiviteit en diversiteit: katholiek onderwijs in een plurale context

Alle studenten zijn welkom op onze hogeschool, op voorwaarde dat zij elkaars identiteit respecteren en bereid zijn op respectvolle wijze met elkaar en met de docenten in gesprek te gaan. Het ontwikkelen van het vermogen tot kritische reflectie is voor ons een belangrijke vaardigheid. Studenten worden gestimuleerd om van elkaar te leren en om hun eigen opvattingen te ontwikkelen en te uiten. Om die reden is er in de opleiding veel aandacht voor een veilig studie- en werkklimaat.

Kunnen omgaan met verschillen tussen mensen is onmisbaar voor de beroepen waar we voor opleiden. Openheid voor de eigen levensbeschouwelijke zoektocht van leerlingen en cliënten/pastoranten kenmerkt de basishouding van de docent religie/levensbeschouwing en de geestelijk begeleider. De werkvelden worden immers gekenmerkt door een grote veelkleurigheid op religieus en levensbeschouwelijk vlak. Wie werkzaam is als docent religie/levensbeschouwing of geestelijk begeleider moet er kunnen zijn voor mensen van alle (niet-) levensbeschouwelijke achtergronden, religies en/of denominaties.

1.3       Persoonsvorming

De katholieke kerk benadrukt dat goed onderwijs gericht is op de gehele persoon van de student (integrale ontwikkeling). Persoonsvorming is dus een primaire doelstelling van al het katholieke onderwijs. Zo schrijven de Nederlandse bisschoppen: “Katholiek onderwijs richt zich op de vorming van de gehele menselijke persoon. Het koerst op wat alle leerlingen fysiek, sociaal, ethisch en spiritueel ten goede komt. Het wil hen tot persoon vormen, open voor en in relatie met zichzelf, de ander, de wereld en God.” (Bezield en zelfbewust, p.23).

Het belang van persoonsvorming is gebaseerd op de intrinsieke waardigheid en heiligheid van elke mens, die door God gegeven is. Vanuit dit theologisch fundament is het ieders levensopdracht om, vanuit zijn/ haar persoonlijke roeping, zo volledig mogelijk mens te worden.

Zowel het religie-levensbeschouwelijk onderwijs als de geestelijke begeleiding is gericht op de ontwikkeling van de hele mens, met bijzonder accent op de gelovige of levensbeschouwelijke ontwikkeling en zin- en betekenisgeving. De begeleiding van de levensbeschouwelijke ontwikkeling richt zich op het scheppen van ruimte waarbinnen mensen hun levensverhaal in een verhelderend perspectief kunnen plaatsen, zodat zij hun leven in verbinding met anderen vorm kunnen geven. Studenten leren om zicht te krijgen op deze ontwikkeling bij zichzelf. Dit is nodig om vervolgens anderen hierbij te kunnen begeleiden. Daarom is er op onze opleidingen veel aandacht voor persoonsvorming en zelfreflectie.

1.4       De schoolgemeenschap: de hogeschool als oefenplaats voor ontmoeting en dialoog

Een ander belangrijk aspect van de katholieke visie op onderwijs is de nadruk op de school als gemeenschap. Een gemeenschap geïnspireerd door de evangelische geest van vrijheid en liefde vanuit het christelijk beeld van de mens als een relationeel wezen. Dat betekent dat dialoog en ontmoeting fundamenteel zijn voor onze katholieke hogeschool. Het gaat hierbij enerzijds om de schoolgemeenschap zelf en anderzijds om de opdracht die docenten en studenten hebben om een bijdrage te leveren aan het welzijn van de samenleving. We zien het als onze missie om zowel naar binnen als naar buiten toe waarden als gewetensvrijheid, solidariteit, rechtvaardigheid, integrale ecologie (cf. de encycliek Laudato si) en vrede uit te dragen. Ook de participatie in de interreligieuze en oecumenische dialoog is vanuit deze visie van groot belang voor onze opleidingen. Op die manier dragen we bij aan de burgerschapsvorming van onze studenten.

Om dialoog en ontmoeting vorm te kunnen geven in de samenleving van de 21^e eeuw, werken docenten en studenten aan het verbeteren van hun communicatievaardigheden. Het gaat hierbij zowel om gespreksvaardigheden en didactische vaardigheden als om competenties op het gebied van mediawijsheid.

In de opleidingen is veel aandacht voor gemeenschapsvorming. Het contact tussen studenten onderling en tussen docenten en studenten is essentieel. De sfeer is persoonlijk en feesten worden gevierd. Studievereniging Ad Interim is actief met het organiseren van bijeenkomsten voor studenten en levert daarmee een belangrijke bijdrage aan de schoolgemeenschap. Verder wordt aan alle studenten studentenpastoraat aangeboden waarin de nadruk ligt op persoonlijke begeleiding. Het studentenpastoraat biedt activiteiten aan die bijdragen aan de persoonlijke, gelovige en spirituele ontwikkeling van de studenten. 

Directie en medewerkers van onze hogeschool hechten veel waarde aan contacten met andere hogescholen, met het beroepenveld, met landelijke netwerken en met de samenleving. Een groot deel van de medewerkers is actief in netwerken die relevant zijn voor het beroepenveld.

1.5       Bronnen:

Congregation for Catholic Education (2013). Educating to Intercultural Dialogue in Catholic Schools: Living in Harmony for a Civilization of Love. Vaticaanstad. 

Internationale Theologische Commissie (2011). Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria. Geraadpleegd op 14 april 2020. http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_cti_doc_20111129_teologia-oggi_nl.html

Nederlandse Bisschoppenconferentie (2002). Bezield en zelfbewust: Beleidsnota met het oog op een nieuwe dynamiek en een gedeelde visie in het katholiek onderwijs. Utrecht: Secretariaat RKK. 

GE: Gravissimum Educationis (Verklaring over de christelijke opvoeding van het Tweede Vaticaans concilie), 28 oktober 1965.

Leren

FHTL levert met haar onderwijs een bijdrage aan de professionele competenties van haar studenten. FHTL fundeert haar onderwijs op verschillende leertheoretische grondslagen, zoals het sociaal constructivisme en Evidence based learning and teaching.

Constructief leren gaat ervan uit dat de student zelf de kennis opbouwt door interactie met de omgeving. Een student is geen ’leeg vat’, waarin zomaar kennis gestort kan worden. De aangeboden informatie wordt geïnterpreteerd, bewerkt en geassimileerd in interactie met de reeds aanwezige kennis en vaardigheden, verwachtingen en behoeften. Wat en hoeveel een student precies leert van instructie, is dus mede afhankelijk van wat de student tijdens het leerproces zelf precies denkt en doet. 

Werkend vanuit het constructivisme ligt het voor de hand om studenten zoveel mogelijk hun eigen leren vorm te laten geven. Wij gaan uit van de volgende constructivistische definitie van leren: Leren is een constructief, cumulatief, zelfsturend, doelgericht, gesitueerd, coöperatief en per individu verschillend proces van kennisverwerving, betekenisgeving en vaardigheidsontwikkeling.

Cumulatief leren zorgt ervoor dat de student voortbouwt op en gebruik maakt van kennis en vaardigheden waarover deze reeds beschikt. Studenten benaderen een leersituatie niet blanco, maar betrekken daarbij de kennis, de informele kennis en oplossingsstrategieën waar zij al over beschikken. Naarmate studenten verder komen in hun opleiding, neemt hun autonomie toe en leren zij steeds beter hun eigen leerproces te bewaken. 

Studenten krijgen taken en problemen voorgelegd die aansluiten op en representatief zijn voor de diverse contexten waarin ze hun verworven kennis en vaardigheden later zullen moeten toepassen. Dit betekent voor de docent dat deze veel aandacht moet besteden aan het realiteitsgehalte van de taken en problemen waarmee in de leeromgeving wordt gewerkt. Docenten gebruiken hier vooral leerstrategieën die zich in de praktijk hebben bewezen en voor de beroepspraktijk ontwikkeld zijn. De opleiding stelt zich tot doel om docenten op dit gebied bij te (laten) scholen op gezette tijden.

Studenten leren de stof in een samenhangend en betekenisvol kader te plaatsen. Een kader dat betekenisvol is voor de studenten en hun beroepsperspectief en geldig is binnen de aangeboden theorie.

Studenten zijn verantwoordelijk voor hun eigen leerproces. Zij worden daartoe in staat gesteld doordat zij door opleiding en docenten adequaat geïnformeerd worden over doel, leerroute en toetsing/evaluatie van het onderwijs op alle niveaus: van het curriculum als geheel tot iedere afzonderlijke lesbijeenkomst. Studenten mogen docenten er op aanspreken als zij aan het begin van een studieonderdeel niet adequaat geïnformeerd worden over de leerdoelen, de wijze van toetsing en op basis van welke criteria zij beoordeeld zullen worden. 

In ons onderwijs passen we strategieën toe die wetenschappelijk onderbouwd zijn (cf. Evidence based learning and teaching). Zo wijst onderzoek uit dat de motivatie van studenten toeneemt naarmate docenten beter kunnen verantwoorden wat de verbinding is van wat zij doceren met de beroepen waarvoor we opleiden. Feedback geven en voorkennis activeren zijn voorbeelden evidence based practices waardoor studenten beter gaan leren.

Studeren

De studeerbaarheid van de programma’s wordt bevorderd doordat deze ingedeeld zijn in drie studiefasen: propedeuse, hoofdfase en startbekwaamfase.

De propedeuse is inleidend en oriënterend. In de stage oriënteert de student zich op het beroep. In het propedeuseassessment dient de student aan te tonen dat deze op hbo-niveau kan studeren enhet vermogen heeft tot reflecteren, gericht op de ontwikkeling ervan in de komende jaren. In het assessment (zg. ’competentie-examen’) staan de eindkwalificaties organiseren, communiceren, reflectie en persoonsontwikkeling centraal.

De hoofdfase is beroepsvoorbereidend en deels beroepsuitvoerend. Aan het einde van de hoofdfase dient de student aan te tonen geschikt te zijn voor het beroep. De primaire plek waar de student dat laat zien is in de stage(s). In het hoofdfaseassessment laat de student zien voldoende reflexief vermogen te hebben, kennis te hebben van de eigen kwaliteiten en beperkingen, en in staat te zijn de eigen persoon binnen het beroep in te zetten. 

Van de eindkwalificaties staan vooral organisatie, communicatie, samenwerking, reflectie en persoonsontwikkeling alsmede specifiek met het beroep samenhangende eindkwalificaties (DRL: pedagogisch en didactisch; GB: hermeneutisch en agogisch), centraal. Studenten dienen zich deze eindkwalificaties met een grote mate van zelfstandigheid eigen te hebben gemaakt. Voor de overige eindkwalificaties geldt dat zij deze nog onder begeleiding in de praktijk brengen.

De startbekwaamfase is volledig zelfstandig beroepsvoorbereidend en -uitvoerend. In de stage toont de student aan beroepsbekwaam te zijn. De student kan zelfstandig een praktijkrelevant onderzoek uitvoeren. In het eindassessment dient de student aan te tonen in staat te zijn het beroep zelfstandig uit te voeren. Dit assessment is gericht op zelfstandig reflecteren op de beroepspraktijk en de eigen persoon, en de mogelijke veranderingsprocessen en toepassingen daarvan benoemen in relatie tot de inhouden en vaardigheden uit de opleiding. De student dient aan het eind van de studie alle eindkwalificaties op zelfstandig niveau te beheersen.

Begeleiden

Studiebegeleiding is er op gericht studenten in staat te stellen in toenemende mate verantwoordelijkheid te nemen en te houden voor hun eigen leerproces. Dat betekent dat de begeleiding intensief is in de propedeuse en daarna steeds verder op afstand komt te staan. De opleiding kent diverse rollen / vormen van begeleiding:

• De studentcoach begeleidt studenten in hun studieloopbaan. Studentcoaching is gericht op assessments aan het einde van propedeuse, hoofdfase en startbekwaamfase van de opleiding, maar dient ook het individuele welbevinden en presteren van studenten, alsook ook de prestaties en het welbevinden (met name veiligheid) van de groep. 
• Studenten die vanwege vrijstellingen sneller door het curriculum gaan en studenten die om wat voor reden ook vertraging oplopen, overleggen met de studiecoördinator over het feitelijk te volgen programma. De studiecoördinator is op de hoogte van de verschillende programma’s en kan daardoor adviseren welke studieroute het beste kan worden gekozen. De studiecoördinator zorgt er dat er duidelijke afspraken gemaakt worden en dat deze voor alle partijen inzichtelijk worden vastgelegd.
• In bijzondere gevallen, dat wil zeggen bij complexere problematiek die consequenties heeft voor de mogelijkheid succesvol de opleiding te volgen en af te ronden, kan een student door de studentcoach worden doorverwezen naar de studentbegeleider. Deze stelt samen met de student een individueel traject op gericht op het versterken van het eigen vermogen van de student om zelfstandig zijn of haar studie te (ver)volgen.
• Bij de stages worden studenten begeleid door de stagecoördinator en de supervisor /werkbegeleider van de opleiding en op de stageplek door de stagebegeleider. 
• Bij het afstudeeronderzoek krijgt iedere student een onderzoeksbegeleider toegewezen.

Toetsen en beoordelen

Toetsing is erop gericht om te kunnen beoordelen hoe de voortgang van de studie verloopt (formatief) en in hoeverre de studenten aan de eisen van de opleiding voldoen (summatief). Binnen de toetsing wordt rekening gehouden met de diversiteit aan eisen die vanuit het werkveld worden gesteld aan goede beroepsbeoefenaars. 

Toetsen moeten staan in het kader van de ontwikkeling van de capaciteiten van de student;  diens kwaliteiten staan daarbij centraal . Natuurlijk staat alles ten dienste van de uiteindelijke uitoefening van het beroep waartoe wordt opgeleid. Om het eindniveau te kunnen beoordelen zijn dan ook eindkwalificaties vastgelegd waaraan de student ten minste moet voldoen. Binnen de opleiding moet de persoonlijke ontwikkeling voldoende ruimte krijgen, zodat de student zichzelf met zijn eigen kwaliteiten tot een goede beroepsbeoefenaar ontwikkelt en leert die kwaliteiten blijvend te ontwikkelen en in te zetten in zijn beroepspraktijk.

Docenten geven aan met behulp van een taxonomie van beoordelingscriteria op welke manier de toets/opdracht beoordeeld gaat worden. De gehanteerde beoordelingscriteria zijn afkomstig uit de taxonomieën van Bloom, en van Hannah & Michaelis (Moseley, 2005). In tegenstelling tot Blooms indeling is gekozen voor een verdeling die niet hiërarchisch is, omdat een hiërarchische indeling suggereert dat het ene criterium op elk niveau van uitvoering van een hogere moeilijkheidsgraad zou zijn dan een ander ’lager’ criterium. 

Het gegeven onderwijs moet de ruimte bieden en de toetsing moet de handvatten geven om deze ontwikkeling vast te leggen en te beoordelen. Onderdelen van de opleiding die beoordeeld worden, betreffen ten eerste de cognitieve kennis en vaardigheden en de toepassing daarvan. Daarnaast is er toetsing van de manier waarop met de inzet van die kennis de student in staat is het professioneel functioneren te verbeteren ten behoeve van de werkomgeving en betrokken personen (of dat nu leerlingen, cliënten of pastoranten zijn). Evaluatie en reflectie op het eigen functioneren is een belangrijk middel daartoe. Daardoor kunnen alle facetten van het leerproces en het functioneren in een beroepssituatie worden meegenomen: ’Wat je feitelijk doet’, ’Wat je daadwerkelijk kan’, ’Waar je (ten diepste) van overtuigd bent’, ’Hoe je jezelf ziet’ en ’Waar je het eigenlijk allemaal voor doet’. (Korthagen, 2008, p. 93)

Toetsing moet ten dienste staan van het beoordelen van die totale ontwikkeling. Dat betekent dat de toetsing ook ten dienste staat van de ontwikkeling van de identiteit van de student, zijn levensbeschouwing, zijn betrokkenheid en zijn gedrag naast de ontwikkeling van zijn vaardigheden en kennis. De beroepspraktijk waartoe FHTL opleidt, vereist een beroepsbeoefenaar die als totale mens zich ontwikkeld heeft en kan functioneren.