Katholieke identiteit

De katholieke hbo-theologieopleidingen van FHTL in Utrecht waren tot 2023 erkend door de rooms-katholieke kerk en vielen als zodanig onder het leergezag van de Nederlandse bisschoppen. Studenten die de opleiding volgden kregen behalve een bachelor-getuigschrift naar Nederlands recht ook een kerkelijk baccalaureaat in de godsdienstwetenschappen.

De opleidingen hebben een katholieke identiteit. Dat is in onze samenleving niet altijd vanzelfsprekend en roept regelmatig vragen op. Immers, de samenleving is grotendeels geseculariseerd, de beroepen waarvoor wordt opgeleid worden in toenemend mate uitgeoefend in een levensbeschouwelijk plurale context en bovendien wordt ook de eigen studentenpopulatie levensbeschouwelijk steeds diverser.

Dat onze opleidingen een katholieke identiteit hebben, is een bewuste en positieve keuze. Levensbeschouwelijke identiteit of kleur doet er immers toe in de beroepen waarvoor FHTL opleidt. Een opleiding die zelf kleur bekent, nodigt anderen uit ook op hun beurt kleur te bekennen.

Onze studenten zijn opgegroeid in een samenleving waarin levensbeschouwelijke diversiteit een gegeven is. En over het algemeen hebben de studenten belangstelling en respect voor mensen met een andere levensbeschouwelijke identiteit dan zijzelf. De ene student wil verdieping van de eigen levensbeschouwelijke identiteit, de ander is op zoek naar waar hij of zij staat in dit spectrum, voor weer een ander kan het zijn dat religieuze identiteit iets van vroeger is, een statische en gestolde werkelijkheid die spanning oproept tussen religieuze identiteit en individuele autonomie. Kortom: het gesprek rond identiteit is een voedingsbodem voor de praktijk van theologie.

Voor alle studenten en voor alle andere stakeholders, leggen we graag uit waarom onze hogeschool kiest voor haar katholieke identiteit, wat deze inhoudt. In dit visiestuk wordt aan de hand van vier kernpunten beschreven hoe de katholieke traditie doorwerkt in onze opleidingen.

Katholiek theologisch onderwijs

De katholieke theologie is met haar lange denktraditie, de grote rol die zij toekent aan de filosofie en de aandacht die zij heeft voor een juiste balans tussen geloof en rede, bij uitstek toegesneden op onze tijd. Zij heeft taal en concepten tot haar beschikking, waarmee zij het gesprek over zingeving en geloof in deze levensbeschouwelijk diverse samenleving vruchtbaar kan voeren.

Theologie is de wetenschappelijke doordenking van de goddelijke openbaring. Aangezien mensen die openbaring op verschillende manieren ontvangen, zijn er ook vele vormen van theologiebeoefening waarin, in onderlinge dialoog, gezamenlijk wordt gezocht naar wijsheid en waarheid. De katholieke theologie richt zich op het Woord van God: God spreekt tot de mensen door de schepping, door profeten, door de heilige Schriften en door het leven, sterven en verrijzen van Jezus Christus. De bestudering van de Schrift is de ziel van de theologie (Theologie vandaag, nr. 4-24).

Ook het bestuderen van de apostolische traditie is een belangrijk kenmerk van de katholieke theologie. Het gaat hierbij om bestudering van liturgische tradities, van de geschriften van kerkvaders, kerkleraren en kerkleraressen en van de kerkelijke documenten van het leergezag. Traditie wordt in de katholieke theologie gezien als iets levends, een proces dat wordt geleid door de Heilige Geest: “een voortgaand proces waarin de eenheid van het geloof tot uiting komt in de veelheid van talen en verscheidenheid van culturen. Ze houdt op traditie te zijn als ze begint te verstenen.” (Theologie Vandaag, nr. 26)

De katholieke theologie is steeds in gesprek met de sociale, religieuze en culturele stromingen van de hedendaagse samenleving. Zij staat open voor ontwikkelingen in andere wetenschappen vanuit de vraag: in welke ‘tekenen van de tijd’ is de Geest werkzaam in deze wereld? De katholieke theologie bestudeert de betekenis en de methoden van andere wetenschappen, waaronder religiewetenschappen, geschiedwetenschap, sociologie, psychologie, communicatiewetenschap en pedagogiek. De katholiek theoloog is, kortom, filosofisch onderlegd, ingevoerd in het historisch denken, bekend met verschillende visies op mens en samenleving, heeft kennis van de wereldreligies en weet als zodanig de kennis en inzichten uit verschillende disciplines met elkaar in gesprek te brengen (Theologie vandaag, nr. 51-58).

Katholieke theologie leert studenten systematisch te reflecteren op thema’s als trouw en ontrouw, goed en kwaad, lijden, schuld en vergeving, verzoening, genade en verlossing. Zij leren deze met behulp van (bijbel)verhalen in gesprek te brengen met hun eigen ervaringen en de levensverhalen van de mensen met wie zij werken. Zo wordt de betekenis van het verhaal vertaald naar de hedendaagse werkelijkheid. Theologie is bij uitstek geschikt om levensvragen te articuleren en daarmee een basis te leggen voor zowel het schoolvak religie/levensbeschouwing als het beroep van geestelijke begeleider.

In de katholieke theologie komt God ter sprake onder eschatologisch voorbehoud, dat wil zeggen in het besef dat het denken en spreken over God altijd een zekere voorlopigheid heeft. De naam ‘God’ staat niet voor een gesloten waarheidsconcept, maar veeleer voor een dynamisch zoekontwerp. De verbinding van de verschillende onderdelen van het curriculum wordt gevonden in de systematische vakken en in de hermeneutiek. De theologie biedt daarmee de kaders voor een hermeneutische vertaalslag en een handvat om de levensbeschouwelijke aspecten te verbinden met de ervaring en de persoon.

Voor christelijke studenten biedt onze katholieke theologische vorming verbreding en verdieping. Studenten met een andere religieuze of levensbeschouwelijke achtergrond worden, zo is onze ervaring en overtuiging, ook professioneel en persoonlijk gevormd door de katholieke theologie. Voor alle studenten geldt dat zij zich mede door de katholieke theologie ontwikkelen tot een professionele geestelijk begeleider of docent: doordat ze hun eigen denkbeelden verdiepen door de aangeboden leerstof, maar ook door zich te schuren aan een opleiding die kleur bekent.

Inclusiviteit en diversiteit: katholiek onderwijs in een plurale context

Alle studenten zijn welkom op onze hogeschool, op voorwaarde dat zij elkaars identiteit respecteren en bereid zijn op respectvolle wijze met elkaar en met de docenten in gesprek te gaan. Het ontwikkelen van het vermogen tot kritische reflectie is voor ons een belangrijke vaardigheid. Studenten worden gestimuleerd om van elkaar te leren en om hun eigen opvattingen te ontwikkelen en te uiten. Om die reden is er in de opleiding veel aandacht voor een veilig studie- en werkklimaat.

Kunnen omgaan met verschillen tussen mensen is onmisbaar voor de beroepen waar we voor opleiden. Openheid voor de eigen levensbeschouwelijke zoektocht van leerlingen en cliënten/pastoranten kenmerkt de basishouding van de docent religie/levensbeschouwing en de geestelijk begeleider. De werkvelden worden immers gekenmerkt door een grote veelkleurigheid op religieus en levensbeschouwelijk vlak. Wie werkzaam is als docent religie/levensbeschouwing of geestelijk begeleider moet er kunnen zijn voor mensen van alle (niet-) levensbeschouwelijke achtergronden, religies en/of denominaties.

Persoonsvorming

De katholieke kerk benadrukt dat goed onderwijs gericht is op de gehele persoon van de student (integrale ontwikkeling). Persoonsvorming is dus een primaire doelstelling van al het katholieke onderwijs. Zo schrijven de Nederlandse bisschoppen: “Katholiek onderwijs richt zich op de vorming van de gehele menselijke persoon. Het koerst op wat alle leerlingen fysiek, sociaal, ethisch en spiritueel ten goede komt. Het wil hen tot persoon vormen, open voor en in relatie met zichzelf, de ander, de wereld en God.” (Bezield en zelfbewust, p.23).

Het belang van persoonsvorming is gebaseerd op de intrinsieke waardigheid en heiligheid van elke mens, die door God gegeven is. Vanuit dit theologisch fundament is het ieders levensopdracht om, vanuit zijn/ haar persoonlijke roeping, zo volledig mogelijk mens te worden.

Zowel het religie-levensbeschouwelijk onderwijs als de geestelijke begeleiding is gericht op de ontwikkeling van de hele mens, met bijzonder accent op de gelovige of levensbeschouwelijke ontwikkeling en zin- en betekenisgeving. De begeleiding van de levensbeschouwelijke ontwikkeling richt zich op het scheppen van ruimte waarbinnen mensen hun levensverhaal in een verhelderend perspectief kunnen plaatsen, zodat zij hun leven in verbinding met anderen vorm kunnen geven. Studenten leren om zicht te krijgen op deze ontwikkeling bij zichzelf. Dit is nodig om vervolgens anderen hierbij te kunnen begeleiden. Daarom is er op onze opleidingen veel aandacht voor persoonsvorming en zelfreflectie.

De schoolgemeenschap: de hogeschool als oefenplaats voor ontmoeting en dialoog

Een ander belangrijk aspect van de katholieke visie op onderwijs is de nadruk op de school als gemeenschap. Een gemeenschap geïnspireerd door de evangelische geest van vrijheid en liefde vanuit het christelijk beeld van de mens als een relationeel wezen. Dat betekent dat dialoog en ontmoeting fundamenteel zijn voor onze katholieke hogeschool. Het gaat hierbij enerzijds om de schoolgemeenschap zelf en anderzijds om de opdracht die docenten en studenten hebben om een bijdrage te leveren aan het welzijn van de samenleving. We zien het als onze missie om zowel naar binnen als naar buiten toe waarden als gewetensvrijheid, solidariteit, rechtvaardigheid, integrale ecologie (cf. de encycliek Laudato si) en vrede uit te dragen. Ook de participatie in de interreligieuze en oecumenische dialoog is vanuit deze visie van groot belang voor onze opleidingen. Op die manier dragen we bij aan de burgerschapsvorming van onze studenten.

Om dialoog en ontmoeting vorm te kunnen geven in de samenleving van de 21e eeuw, werken docenten en studenten aan het verbeteren van hun communicatievaardigheden. Het gaat hierbij zowel om gespreksvaardigheden en didactische vaardigheden als om competenties op het gebied van mediawijsheid.

In de opleidingen is veel aandacht voor gemeenschapsvorming. Het contact tussen studenten onderling en tussen docenten en studenten is essentieel. De sfeer is persoonlijk en feesten worden gevierd. Studievereniging Ad Interim is actief met het organiseren van bijeenkomsten voor studenten en levert daarmee een belangrijke bijdrage aan de schoolgemeenschap. Verder wordt aan alle studenten studentenpastoraat aangeboden waarin de nadruk ligt op persoonlijke begeleiding. Het studentenpastoraat biedt activiteiten aan die bijdragen aan de persoonlijke, gelovige en spirituele ontwikkeling van de studenten.

Directie en medewerkers van onze hogeschool hechten veel waarde aan contacten met andere hogescholen, met het beroepenveld, met landelijke netwerken en met de samenleving. Een groot deel van de medewerkers is actief in netwerken die relevant zijn voor het beroepenveld.

Bronnen

• Congregation for Catholic Education (2013). Educating to Intercultural Dialogue in Catholic Schools: Living in Harmony for a Civilization of Love. Vaticaanstad.
• Internationale Theologische Commissie (2011). Theologie vandaag: perspectieven, principes en criteria. Geraadpleegd op 14 april 2020. http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_cti_doc_20111129_teologia-oggi_nl.html
• Nederlandse Bisschoppenconferentie (2002). Bezield en zelfbewust: Beleidsnota met het oog op een nieuwe dynamiek en een gedeelde visie in het katholiek onderwijs. Utrecht: Secretariaat RKK.
• GE: Gravissimum Educationis (Verklaring over de christelijke opvoeding van het Tweede Vaticaans concilie), 28 oktober 1965.